Het ontstaan van Ameland
Ameland is een van de Nederlandse Waddeneilanden en heeft een rijke geschiedenis die teruggaat tot duizenden jaren geleden. Het eiland is ontstaan door geologische processen, met name door sedimentatie, zeespiegelveranderingen en de vorming van duinen. Hier is een beknopte samenvatting van het ontstaan van het eiland Ameland:
-
Geologische formatie: Het ontstaan van Ameland begon in de laatste ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden, tijdens het Holoceen-tijdperk. Toen het ijs smolt, ontstonden er grote hoeveelheden smeltwater die sediment meevoerden naar de Noordzee. Dit sediment stapelde zich op en vormde zandruggen, waaruit later de Waddeneilanden, waaronder Ameland, zouden ontstaan.
-
Zee-invloed: Ameland was oorspronkelijk verbonden met het vasteland, maar door de stijging van de zeespiegel en de erosie van de kustlijn werden de verbindingen met het vasteland verbroken en ontstond het eiland zoals we dat vandaag kennen.
-
Duinvorming: Duinen begonnen zich te vormen op het eiland als gevolg van wind en zeewater. Deze duinen vormen nog steeds een kenmerkend landschapselement op Ameland en zijn belangrijk voor de bescherming van het eiland tegen de zee.
-
Menselijke bewoning: Menselijke bewoning op Ameland dateert al van duizenden jaren geleden. Archeologische vondsten wijzen op bewoning door vroege menselijke gemeenschappen, waaronder de Friezen, die het eiland bevolkten.
-
Invloed van de zee: De geschiedenis van Ameland is sterk beïnvloed door de zee. Het eiland werd vaak geconfronteerd met overstromingen, stormen en veranderende kustlijnen, wat van invloed was op de vorm van het eiland en de manier waarop mensen zich vestigden en het land gebruikten.
Tegenwoordig is Ameland een populaire toeristische bestemming vanwege zijn natuurlijke schoonheid, stranden, duinen en historische dorpen. Het eiland heeft een rijke cultuur en geschiedenis die teruggaat tot duizenden jaren, en het blijft een fascinerende plek voor zowel bezoekers als wetenschappers die geïnteresseerd zijn in de geologie en geschiedenis van de Waddeneilanden.
Een stukje historie over Ameland
Het eiland Ameland bestond in de 17e eeuw uit drie (3) kleinere eilanden (og(h)en), die zelf hoofdzakelijk bestonden uit duincomplexen met bijbehorende mieden (hooilanden) en een enkel akkercomplex:
- de dorpen Hollum en Ballum;
- de dorpen Buren en Nes en de Kooiplaats uit 1705;
- Het Oerd.
Aan zuidzijde lagen drie slenken die het eiland binnendrongen en de aanvoerroutes vormden voor het scheepsverkeer: het Schuitegat bij Hollum, de Ballumersloot bij Ballum en de grote Slenk bij Nes. De laatste twee vormden tevens de scheiding tussen de drie eilanden.
In het Rijks Archief te 's Gravenhage ligt een bijzondere schetstekening en veldwerken uit 1665
Het waren 7 veldwerken o.m. over de wijze de opmeting en van de peiling van de hoogwaterlijn. Het is de eerste kaart waarop geheel Ameland staat afgebeeld. Interessant is dat op deze kaart, naast andere benamingen, ook een tweetal huizen van het verloren dorpje Sier ("'t Zier" ) staan aangegeven. Dit is de eerste keer dat deze benaming op een kaart tegenkwam. Op de kaart uit 1749 van D.W.C. Hattinga (kopie uit 1731 van P. de la Rive) staan deze 2 huizen voor het laatst op een kaart vermeld. Bekend is dat ze door brand zijn verwoest.
In de loop der tijd werden steeds meer maatregelen genomen om de dreiging van de zee en zandverstuivingen tegen te gaan. Om de voortdurende zandverstuivingen tegen te gaan waardoor al meerdere dorpen verdwenen waren, werd vanaf het begin van de 19e eeuw op steeds grote schaal helmgras aangeplant. Een zwak punt vormde het smalste deel van het eiland: tussen Ballum en Nes. In 1785 moest de dijk bij de Ballumermieden meer landinwaarts verlegd worden doordat de zuidkust steeds meer te lijden had van de Slenk. In 1808 werd een eerste poging ondernomen om een stuifdijk door de slenk te leggen door een particulier uit Nes, maar deze brak nog hetzelfde jaar weer door. Een tweede poging door Rijkswaterstaat in 1828 iets noordelijker met behulp van rijsschermen hield het langer vol. In 1843 werd begonnen met het aanleggen van stenen oeverwerken ten westen en oosten van de stuifzanddijk. In 1844 brak de stuifzanddijk zelf echter weer door, maar werd weer gedicht en nadat de dijk tussen 1846 en 1851 door te mollen (met een molbord zand egaliseren) was versterkt tot een stroomleidam, bleef deze Môchdijk (of Moldijk) intact. In 1890 werd de Zwanewaterstuifdijk bij het strand aangelegd, waarmee het Hagedoornveld werd ingedijkt tussen Môchdijk en Zwanewaterstuifdijk en het gebied tussen Ballum en Nes definitief werd onttrokken aan de zee. Tussen Nes en het Oerd werd in 1893 de 3,6 kilometer lange Kooioerdstuifdijk aangelegd, waarmee het eiland Ameland definitief een feit was. Vanaf 1895 veranderde het aanzicht van het eiland verder door de aanplant van bosgebieden bij Nes.
In 1896 verordonneerde het Rijk dat de grieën van Hollum en Ballum net als de mieden ook verdeeld moesten worden. In 1901 werden deze vervolgens onderverdeeld, gevolgd door die bij Nes.
Oude Dam naar Ameland bij laagwater in zuidelijke richting gezien, april 2007. Op de achtergrond veerdam en kerktoren van Holwerd
Foto Kees Bangma, april 2007
Dam
Van 1871 tot 1872 werd bij het wantij de Dam Holwerd-Ameland gebouwd tussen Ameland en het vasteland door een maatschappij voor landaanwinning van de Friese eilanden. Door aanslibbing wilde men landbouwgrond creëren. De provincie Friesland en het Nederlandse Rijk betaalden ieder 200.000 gulden. In 1872 is de Dam Holwerd-Ameland aangelegd, een dam over het wantij tussen Holwerd aan de Friese kust en Ameland. Na een paar weken sloeg een storm al gaten in deze dam, en in 1882 is het onderhoud aan de dam beëindigd. De pier van de veerhaven van Holwerd ligt op restanten van deze dam. Tegenwoordig ligt het wantij door de afsluiting van de Zuiderzee en het naar het oosten 'wandelen' van de eilanden een stuk oostelijker. De dam is bij laag water nog steeds deels te zien waardoor wadlooptochten gebruik kunnen maken van dit stukje historie. De veerdam bij Holwerd is de aanzet van deze dam
In 1896 was het waterschap De Grieën opgericht in Hollum en Ballum, dat zich sterk maakte voor de aanleg van een volwaardige zeedijk rond het eiland. Omdat Nes en Buren niet wilden mee-investeren, werd tussen 1913 en 1915 alleen een dijk van 8,7 km aangelegd rond die dorpen, waarbij de dijk afboog naar het noorden ten oosten van Ballum. In 1926 richtten de Staten van Friesland het waterschap Nes-Buren op om ook daar te komen tot een dijk. In 1929 werd deze 8 kilometer lange dijk aangelegd tussen de dijk van De Grieën en de duinen bij de Kooiduinen. De vroegere zodendijkjes verloren met de bedijking en ruilverkavelingen definitief hun functie en werden op grote schaal gesloopt. Tussen de pier en het dorp Nes ligt echter nog een zodendijkje.
Het wapen van De Grieën op Ameland werd op 17 juli 1934 per Koninklijk Besluit aan het Amelander waterschap Grieën op Ameland toegekend. Het waterschap is gefuseerd met waterschap Nes-Buren op Ameland tot waterschap Amelander Grieën. Dat laatste waterschap is in 1994 samen met andere Friese waterschappen opgegaan in het toenmalige Waterschap Friesland.
Hollum is het dorp met het oudste huis van Ameland, dat uit de 16e of vroege 17e eeuw dateert.
De dorpen en buurtschappen
Op het eiland bevinden zich vier dorpen: Hollum, Ballum, Nes en Buren. Daarnaast bevinden zich er de buurtschappen Kooiplaats en Ballumerbocht.
Vroeger waren er nog andere dorpen en buurtschappen:
- Sier (westzijde): bij stormen "verdronken" en verlaten na overstoven te zijn rond 1730
- De Blieke (Blieck, noordzijde Hollum, bij de vuurtoren), een overstoven buurtschap
- Koudenburg (bij Ballum), buurtschap genoemd in 14e eeuwse documenten
- Het Oerd (Op de Noord; oostzijde), ergens na 1584 verzwolgen.
- Swartwoude (Op Swarden Wolden; noord- of oostzijde), Amelander Monsterlijst van 1558
Deze verdwenen dorpen en buurtschappen zijn ontsloten door een wandelroute over het eiland.
Geologisch gezien is Ameland een vrij jong waddeneiland. De afgelopen 7000 jaar is het hele waddengebied altijd dynamisch geweest; getijgeulen hebben zich regelmatig verlegd, ook de grenzen van het wadden- en kweldergebied en de locaties van de Waddeneilanden schoven regelmatig op. De ondiepe ondergrond van Ameland bestaat voor een groot deel uit een zandige strandwal, gevormd aan de noordzeekant van het eiland. Op deze strandwal zijn duinen opgewaaid vanaf het strand, aan de zuidkant werden kwelders gevormd.
De eerst bekende vermelding van Ameland komt uit een schenking van Reginmunt aan de Abdij van Fulda uit het begin van de 9e eeuw. Reginmunt is een telg uit de aanzienlijke adellijke familie van de Reginingen. Het eiland werd daarin genoemd als het 'Insula que dictur Ambla' (het eiland Ambla geheten). Wanneer zich de eerste mensen op Ameland begaven is onduidelijk maar het eiland moet in ieder geval vanaf het jaar 850 bewoond zijn geweest. In fictieve geschriften zouden de Cammingha's het klooster Foswerd in 866 bij Ballum gesticht hebben, maar dit werd door de Cammingha's beweerd om rechten te doen gelden op Ameland. In 1287 werd Ameland door de Sint-Luciavloed getroffen.
Het Amelander Camminghaslot werd in 1828 met de grond gelijk gemaakt. Niets in Ballum herinnert meer aan het historische pand. Een vijftal Amelanders heeft een plan om daar verandering in te brengen.
Het huidige Ameland is vanaf het westen gerekend het vierde bewoonde Nederlandse waddeneiland en behoort tot de provincie Friesland. Het gehele eiland valt onder één gemeente, die dezelfde naam draagt. Op 1 augustus 2020 telde het waddeneiland, en dus ook de gemeente, 3.752 inwoners (bron: CBS).
De Waddeneilanden vormen de grens tussen de Noordzee en de Waddenzee die aan de zuidkant van de eilandenrij ligt.
Ten westen van Ameland ligt het Borndiep dat is een zeegat tussen de waddeneilanden Ameland en Terschelling , en in het oosten is bij helder weer nog net het nabijgelegen eiland Schiermonnikoog te zien.
Ameland bestaat voornamelijk uit zandduinen. Ten oosten van het dorp Buren ligt het Oerd, een drassig natuurgebied waar veel vogels leven en waar zeewater via een aantal geulen vrijelijk in- en uitstroomt. De totale strandlengte is 27 km en de totale lengte van de fietspaden is 100 km.
In de pagina's hierna beschrijven we de dorpen van Ameland: Nes, Hollum, Buren en Ballum